„Kvenfólk sótt út í pólskt skip í marzmánuði 1941“
MARS 2019
Ljósmyndari Þorsteinn Jósepsson ÞJ-Bæk 174
Gamlar ljósmyndir vekja oft erfiðar siðferðilegar spurningar. Þann 15. mars 1941 segir á forsíðu Alþýðublaðsins að 20 lögregluþjónar, vopnaðir rifflum, skammbyssum, vélbyssum og táragasi hafi tekið pólskt vöruflutningaskip á sitt vald í Reykjavíkurhöfn og handtekið fjóra pólska sjómenn og „þrjár stúlkukindur“ eins og það er orðað í fréttinni. Tilefni aðgerðarinnar var að kvörtun hafði borist lögreglunni um drykkjulæti um borð í skipinu og að „íslenzkar stúlkur“ væru þar um borð. Lögregluþjónar fóru á staðinn og skipuðu stúlkunum að fara frá borði, en skipverjar brugðust þá ókvæða við og otuðu skammbyssum og riffli að lögreglumönnunum og hótuðu þeim lífláti. Lögreglan hrökklaðist frá borði og fór í liðssafnað til að ljúka erindinu, sem var að skilja stúlkurnar að frá mönnunum.
Fréttaflutningur Alþýðublaðsins er óvæginn gagnvart stúlkunum og gengur svo langt að nafngreina þær. Sagt er frá því hvar þær hafi verið um borð í skipinu er þær voru handteknar; „Fannst ein þeirra í rúmi skipstjóra, en tvær í káetum hásetanna. Voru þær illa til reika, sem vonlegt var eftir svallið.“ Einnig er greint frá því að er lögreglan fór með þær á lögreglustöðina hafi þær reynt „að hylja andlit sín“, en við lögreglustöðina hafði safnast saman mikill mannfjöldi vegna aðgerðar lögreglu og segir í fréttinni að raddir hafi heyrst úr þvögunni að taka ætti stúlkurnar af lögreglunni „og misþyrma þeim – og hefði það að líkindum orðið ef tækifæri hefði gefist.“ Í lok fréttarinnar segir stúlkunum þurfi „að ráðstafa – og kemur nú enn í ljós skorturinn á heimili fyrir slíka aumingja.“ „Stúlkurnar“ voru hins vegar allar þrjár lög- og sjálfráða (yfir 18 ára) er þetta gerðist.
Lokaorð fréttarinnar er dæmi um þá þjóðernislegu forsjárhyggju sem einkenndi afstöðu yfirvalda til málefna kvenna á þessum tíma. En um þetta leyti voru tugir þúsunda breskra hermanna á höfuðborgarsvæðinu og erlendar skipakomur tíðar. Konur áttu í samneyti við þá og hafði lögreglustjórinn í Reykjavík, Agnar Kofoed-Hansen, svo miklar áhyggjur af „ástandinu“ að hann fékk Jóhönnu Knudsen til þess að stunda persónunjósnir um hagi hundruða kvenna sem blönduðu geði við erlenda karlmenn.i Tveimur mánuðum eftir handtöku kvennana sendi Jóhanna Agnari Kofoed-Hansen skýrslu um mat á siðferðisástandinu í Reykjavík. Í skýrslunni er meðal annars lagt til að „ástandskonum“ verði komið fyrir á sérstökum heimilum, að stofnuð yrði siðferðislögregludeild innan lögreglunnar til að vinna „í þágu bætts siðferðis“, sem og að komið yrði á fót rannsóknarstofnun til að skoða ræturnar að siðferðisbresti barna og unglinga.ii
Það er við þessar aðstæður sem konurnar eru handteknar og færðar fyrir sakadómara. Þorsteinn Jósepsson, blaðamaður á Vísi,iii var viðstaddur þann dag sem ein konan var flutt í húsnæði sakadómara og tók af henni mynd. Vart þarf að taka það fram að myndin er tekin við viðkvæmar aðstæður út frá sjónarhóli konunnar. Hið sama má segja um sjónarhól yfirvalda, sem gæta þarf að borgaralegum réttindum þegna sinna. Aðstæður í samfélaginu og myndin sjálf gefa hins vegar tilefni til þess að efast um að hugað hafi verið að friðhelgi konunnar eða að skyldum opinberrar stofnunar við að vernda skjólstæðinga sína hafi verið fylgt. Myndin er tekin út um glugga á annarri hæð hússins og kemur konunni augljóslega á óvart, þar sem hún horfir ákveðin upp til Þorsteins líkt og hún sé að velta því fyrir sér hvað það sé sem hann er að gera. Athygli lögreglumannanna er á þessu augnabliki við aðra hluti en að líta til ljósmyndarans.
Myndatakan og myndin vekur upp ýmsar áleitnar siðferðilegar spurningar. Leitaði Þorsteinn eftir leyfi konunnar að taka af henni ljósmynd? Hafi hann ekki gert það, er það forsvaranlegt að Þorsteinn taki slíka mynd án þess að leita eftir leyfi henni? Gerði konan einhverjar athugasemdir við myndatökuna? Enginn, svo vitað sé, er hins vegar til frásagnar um það í dag, en bæði konan og ljósmyndarinn eru látin. Fleiri siðferðilegar spurningar vakna í tengslum við myndina. Hvaða leyfi hefur embætti sakadómara fyrir því að veita Þorsteini svigrúm til að athafna sig í húsakynnum sínum og taka myndir? Hvert er hlutverk lögreglumannana við að gæta að réttindum skjólstæðings síns við þessar aðstæður?
Áratugum síðar er ljósmyndin orðin hluti af safnkosti Ljósmyndasafns Íslands, í Þjóðminjasafni Íslands og þar með aðgengileg hverjum sem er. Það vekur upp þá spurningu hvort blaðaljósmyndarar, eins og Þorsteinn, geti tryggt það um aldur og ævi, að myndirnar sem þeir taka séu aldrei notaðar í neikvæðum tilgangi? Að þær verði aldrei til þess að meiða einhvern, sem þeir telja að verðskuldi ekki særindi? Eða að myndir verði í raun til þess að upplýsa og bæta mannlegt samfélag? Í tilfelli myndarinnar af konunni eru þetta siðferðilegar spurningar sem eiga við 78 árum eftir að hún var tekin. Hugum til að mynda að því að konan á myndinni eignaðist afkomendur. Er ekki viðbúið að meðferð yfirvalda á henni, svipting sjálfræðis hennar í aðgerðunum og myndataka af henni á leið til sakadómara í lögreglufylgd, geti skapað ættingjum særindi og að réttlætiskennd þeirra sé misboðið? Myndin birtist í bókinni Stríðsárin 1938-1945 (2015), 74 árum eftir að hún var tekin, en af tillitssemi við konurnar sem voru handteknar er nöfnum þeirra breytt í texta bókarinnar. Sannarlega siðferðileg nærgætin afstaða. Auðvelt er hins vegar að hafa upp á nöfnum þeirra á timarit.is – nú eða jafnvel að þekkja konuna á myndinni. Þar af leiðandi má spyrja hvort að birting myndarinnar orki ekki tvímælis, í umræddri bók og í þessari umfjöllun, jafnvel áratugum síðar?
Blaðaljósmyndarinn er í þessu tilviki að gera sér mat úr viðkvæmu ástandi konunnar, þar sem hann er að nýta sér valdlausa stöðu hennar. En saga blaðaljósmyndunar er einmitt sú að þeir hafa beint myndavélum sínum að fólki í veikburða stöðu; félagslega eða efnahagslega, og oft með þeim formerkjum geta bætt aðstæður þeirra sem þeir mynda. En er það forsvaranlegt, jafnvel áratugum síðar, þegar myndin er komin á safn? Hvaða siðferðilegu skyldum hafa ljósmyndasöfn að gegna gagnvart því að rétta við hlut konunnar á myndinni? Ekki síst þegar ljóst er að gengið hefur verið á borgaraleg réttindi konunnar um friðhelgi einkalífsins? Á friðhelgi einkalífsins við um einstaklinga á gömlum ljósmyndum?
Sigurjón Baldur Hafsteinsson
i) Þór Whitehead. 2013. „Ástandið og yfirvöldin.“ SAGA, 51(2), bs. 117.
ii) Sama heimild, bls. 118-119.
iii) Steinar Örn Atlason. 2014. Svipmyndir eins augnabliks: Ljósmyndir Þorsteins Jósepssonar. Reykjavík: Þjóðminjasafn Íslands.